Μαθησιακές Δυσκολίες

Άρθρο στο περιοδικό του Ιατρικού Συλλόγου Ν.Πέλλας

<<Ο ΣΚΕΠΤΟΜΕΝΟΣ ΙΑΤΡΟΣ>>  ΙΟΥΛΙΟΣ-ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ-ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ  2011  ΤΕΥΧΟΣ 11

Τι είναι οι Μαθησιακές Δυσκολίες;

Ο πρώτος που αναφέρεται στον όρο «μαθησιακής δυσκολίας», παρατηρώντας την σχέση των νοητικών δυνατοτήτων ενός ατόμου για μάθηση και  του τελικού αποτελέσματος, είναι ο Samuel Kirk το 1962.

 Από τότε η επιστημονική κοινότητα διχάζεται ως προς τον ορισμό, τη φύση και τα χαρακτηριστικά και ανάλογα με την κυρίαρχη αντίληψη κάθε εποχής έχει δώσει πληθώρα ορισμών σχετικά με τη φύση των μαθησιακών δυσκολιών. Την εποχή μας η λέξη «δυσλεξία» λανθασμένα έχει αντικαταστήσει τον γενικό όρο των μαθησιακών διαταραχών, ενώ η ίδια είναι μια από τις διαταραχές των  μαθησιακών δυσκολιών.

Υπό το υπερώνυμο  «μαθησιακές δυσκολίες» εντάσσεται μια πληθώρα  όρων, οι οποίοι αναφέρονται σε μια ανομοιογενή ομάδα διαταραχών, δυσλειτουργιών, δυσκολιών στη πρόσκτηση και χρήση ικανοτήτων ακρόασης, ομιλίας, ανάγνωσης, γραφής, συλλογισμού ή μαθηματικής ικανότητας και κάθε προέλευσης εμπόδια  στη διαδικασία της επικοινωνίας και της μάθησης. Οι διαταραχές αυτές είναι εγγενείς στο άτομο, αποδίδονται σε δυσλειτουργία του κεντρικού νευρικού συστήματος και μπορεί να υπάρχουν σε όλη τη διάρκεια της ζωής. Συνεπώς οι μαθησιακές δυσκολίες αφορούν ελλείμματα των τομέων της μάθησης παρά σε ανωριμότητα, η οποία με την πάροδο του χρόνου εξαφανίζεται.

Μια πληθώρα πρώιμων δεξιοτήτων, όπως η αντίληψη, η γλώσσα, η μαθηματική σκέψη, η μνήμη, η προσοχή και συγκέντρωση, η μετάγνωση , η αυτορρύθμιση, τα κίνητρα, η συμπεριφορά, ο ψυχοκοινωνικός και συναισθηματικός τομέας , προϋπάρχουν της ανάγνωσης, της γραπτής έκφρασης και των μαθηματικών. Όσο πιο αναπτυγμένες είναι στο άτομο τόσο λιγότερες δυσκολίες θα αντιμετωπίσει στο σχολικό περιβάλλον και κατά συνέπεια στην καθημερινότητά του.  

Οι γνωστικές δεξιότητες είναι υπεύθυνες για την επεξεργασία και αφομοίωση κάθε είδους πληροφορίας που λαμβάνουμε. Στις βασικές γνωστικές δεξιότητες περιλαμβάνονται η οπτική επεξεργασία,  η ακουστική επεξεργασία, η μακροπρόθεσμη μνήμη, η λογική, η βραχυπρόθεσμη μνήμη, ή προσοχή και η ταχύτητα επεξεργασίας.  Όλες οι πληροφορίες επεξεργάζονται αυτόματα από τις δεξιότητες ακούσιας επεξεργασίας του εγκεφάλου. Σε περίπτωση που η πληροφορία είναι γνωστή ο εγκέφαλος την επεξεργάζεται και απλά την αποθηκεύει. Σε περίπτωση που η πληροφορία είναι καινούργια χρειάζεται βαθύτερη επεξεργασία, ώστε να γίνει κατανοητή και να αποθηκευτεί. Εάν κάποιος από αυτούς τους <<κρίκους >> υστερεί τότε η επεξεργασία και κατ΄ επέκταση η γνώση είναι πιο δύσκολο να επιτευχθεί.

Το άτομο με δυσκολία στην ανάγνωση, τα μαθηματικά και τη γραπτή έκφραση, ως παιδί παρουσιάζει  χαμηλή σχολική επίδοση στους αντίστοιχους τομείς δεξιοτήτων, ενώ ως ενήλικας είναι δυσλειτουργικός σε δραστηριότητες της καθημερινής ζωής που απαιτούν αναγνωστικές δεξιότητες, μαθηματική ικανότητα, σύνθεση γραπτών κειμένων. Με τις Μαθησιακές Δυσκολίες μπορεί να συνυπάρχουν με καταστάσεις μειονεξίας, όπως αισθητηριακή βλάβη, νοητική καθυστέρηση, σοβαρή συναισθηματική διαταραχή και με εξωτερικές επιδράσεις, όπως οι πολιτισμικές διαφορές, η ανεπαρκής ή ακατάλληλη διδασκαλία, όμως δεν συνεπάγεται ως το άμεσο αποτέλεσμα αυτών των καταστάσεων ή επιδράσεων .

     Με το πέρασμα του χρόνου οι κοινωνία μας στρέφεται περισσότερο στη μάθηση και την εκπαίδευση, συνεπώς οι μαθησιακές δυσκολίες γίνονται ευκολότερα αντιληπτές, ιδιαίτερα από τους εκπαιδευτικούς, τόσο της πρωτοβάθμιας όσο και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Το 15-20% του μαθητικού πληθυσμού αντιμετωπίζει κάποια Μαθησιακή Δυσκολία σε έναν ή περισσότερους τομείς ή αντικείμενα μάθησης. Η αναλογία  Αγοριών  Κοριτσιών είναι 4:1 ενώ το  1/3 των παιδιών έχει διαταραχές και στο γραπτό και στον προφορικό λόγο. Οι διαταραχές της ανάγνωσης (δυσλεξία) φαίνεται να αφορούν το μεγαλύτερο ποσοστό των παιδιών με μαθησιακές δυσκολίες. Το 3-9% περίπου του πληθυσμού των μαθητών εμφανίζει διαταραχή των μαθηματικών. Οι διαταραχές της γραπτής έκφρασης αφορούν τουλάχιστον το 10% του μαθητικού πληθυσμού.

Στο ΙCD-10 (International Classification of Diseases) οι μαθησιακές δυσκολίες ταξινομούνται ως «Ειδικές αναπτυξιακές διαταραχές των σχολικών ικανοτήτων» :

1.      Ειδική διαταραχή της ανάγνωσης.

2.      Ειδική διαταραχή του συλλαβισμού.

3.      Ειδική διαταραχή των αριθμητικών ικανοτήτων.

4.      Μικτή διαταραχή των αριθμητικών ικανοτήτων.

5.      Άλλες αναπτυξιακές διαταραχές των σχολικών ικανοτήτων.

6          6.     Αναπτυξιακή διαταραχή των σχολικών ικανοτήτων, μη καθοριζόμενη

Το DSM – IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) αναφέρει τέσσερις κατηγορίες Μαθησιακών Διαταραχών:

1. Διαταραχή της Ανάγνωσης:

Δυσκολία στην αποκωδικοποίηση του γραπτού λόγου, δηλαδή στον μηχανισμό της ανάγνωσης που πηγάζει από προβλήματα εκφραστικού και αντιληπτικού λόγου. Δυσκολία στην  αναγνώριση συλλαβών, λέξεων, προτάσεων ή παραγράφων. Αναγραμματισμοί, δυσκολία στην διάκριση λέξεων που περιέχουν ή αρχίζουν από τα ίδια γράμματα, παραλείψεις, προσθήκες, αντιμεταθέσεις, συντμήσεις συλλαβών , ανύπαρκτη ή λανθασμένη χρήση των σημείων στίξης και του τονισμού,  Αδυναμία κατανόησης και προφορικής απόδοσης ενός  κειμένου, χρήση τυχαίας χρονικής σειράς. - Δυσλεξία

2. Διαταραχή των Μαθηματικών:

Σοβαρή ανεπάρκεια στην εξέλιξη των αριθμητικών δεξιοτήτων, δυσκολία στην αναγνώριση αριθμών και μαθηματικών συμβόλων, στην απομνημόνευση της προπαίδειας, στην κατανόηση αφηρημένων μαθηματικών εννοιών ,στην επίλυση μαθηματικών και στην  εμπέδωση αυτών. - Δυσαριθμησία ή Δυσκαλκουλία

3. Διαταραχή της Γραπτής Έκφρασης:

Δυσκολίες στην κωδικοποίηση του γραφο-φωνημικού συστήματος της γλώσσας, στο σχηματισμό γραμμάτων, προβλήματα ορθογραφίας και γραφής σε προκαθορισμένο χώρο. Παράλειψη, μετάθεση και επανάληψη γραμμάτων και συλλαβών, αντικατάσταση γραμμάτων που μοιάζουν ακουστικά (θ-δ, φ-β, γ-χ, α-ο, π-κ, π-τ),  αναστροφές της ακολουθίας των γραμμάτων. Αργή, δυσανάγνωστη γραφή  χωρίς τονισμό και σημεία στίξης  και γενικότερα προβλήματα στην παραγωγή ορθού γραπτού λόγου. - Δυσορθογραφία - Δυσγραφία

4. Μαθησιακή Διαταραχή μη Προσδιοριζόμενη αλλιώς:

Δυσκολίες οι οποίες επηρεάζουν σαφώς τη διαδικασία της μάθησης και μπορούν να ενταχθούν κάτω από τον όρο <<μαθησιακές δυσκολίες>>, χωρίς να εμπίπτουν σε μία από τις παραπάνω κατηγορίες όπως οι:

·         Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής - Υπερκινητικότητας (ΔΕΠ-Υ):    Όπως αναφέραμε και σε προηγούμενο άρθρο σχετικά με την ΔΕΠ-Υ,  οι μαθησιακές δυσκολίες συνυπάρχουν σε ποσοστό 35-50%.

·         Διαταραχές λόγου και ομιλίας.

·         Νοητική καθυστέρηση.

·         Φτωχή μνήμη.

·         Περιβαλλοντικοί / εξωγενείς παράγοντες.

·         Ψυχοσυναισθηματικά προβλήματα.

·         Αισθητηριακές μειονεξίες .

·         Ήπιες Διάχυτες Αναπτυξιακές Διαταραχές.

·         Προβλήματα στον προσανατολισμό, στην εκτίμηση της απόστασης και της ενημερότητας του χώρου.

·         Δυσκολία στην κατανόηση και επεξεργασία αλληλοδιαδοχικών οδηγιών ή οδηγιών που προέρχονται από διαφορετικές πηγές

·         Γενικότερη έλλειψη οργάνωσης.

·         Δυσκολία στην χρονική οργάνωση και στο συντονισμό των ενεργειών του, για την επίτευξη κάποιου στόχου.

·         Δυσκολίες ταυτίσεων-διαφοροποιήσεων.

·         Δυσκολίες στον προσανατολισμό, στην κατευθυντικότητα, την αναγνώριση αριστερού-δεξιού.

·         Δυσκολία στη σειροθέτηση ( σειρά των ημερών, μηνών).

·         Γραφοκινητικές δυσκολίες στη λεπτή κινητικότητα.

Όλα τα παιδιά μπορεί σε κάποια στιγμή της ανάπτυξής τους να εμφανίσουν κάποιο από τα παραπάνω συμπτώματα, αυτό δεν σημαίνει ότι έχουν μαθησιακές δυσκολίες. Το άτομο με μαθησιακές δυσκολίες ξεχωρίζει από το πλήθος και την επιμονή των συμπτωμάτων, καθώς το άτομο εμφανίζει μία ομάδα από συμπτώματα που το συνοδεύουν στην εξελικτική του πορεία και παραμένουν  με το πέρασμα του χρόνου.

Πολύ συχνά δημιουργούνται δευτερογενή ψυχολογικά και ψυχοκοινωνικά προβλήματα:

·         Απομόνωση και περιθωριοποίηση από την ομάδα των συνομηλίκων.

·         Χαμηλή αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση .

·         Εγκατάλειψη της προσπάθειας και εγκατάλειψη του ρόλου ως μαθητή.

·         Ανασφάλεια, φόβο αποτυχίας και αξιολόγησης.

·         Διαταραχή συμπεριφοράς (απόσυρση, επιθετικότητα, άρνηση, εμμονές κλπ.).

·         Αρνητική εικόνα εαυτού.

·         Απειθαρχία.

·         Παρορμητικότητα

·         Δεν θυμάται, δεν ακούει, δεν συγκεντρώνεται για αρκετή ώρα και αποσπάται εύκολα.

·         Ακατάλληλη συμπεριφορά σε καθημερινές, κοινωνικές καταστάσεις.

·         Συμπεριφορά που διαφέρει από μέρα σε μέρα.

·         Δυσκολία να προσαρμοστεί όταν το απαιτούν οι περιστάσεις.

Οι παράγοντες που ευνοούν την εμφάνιση μαθησιακών δυσκολιών ποικίλουν, όμως έχουν κοινό σημείο αναφοράς ότι όλες, με κάποιο τρόπο, εμπλέκουν τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Πιθανές αιτίες μαθησιακών δυσκολιών πιστεύεται πως είναι:

·         Λανθασμένη εγκεφαλική δομή. Διαφορές ως προς το μέγεθος συγκεκριμένων εγκεφαλικών δομών (π.χ. περιοχής του κροταφικού λοβού ονομαζόμενη planumtemporale) και ως προς την παρουσία συγκεκριμένων νευροανατομικών ανωμαλιών (Humphreys, Kaufmann& Galaburda, 1990).

·         Λανθασμένη παραγόμενη ποσότητα νευροδιαβιβαστών ή δυσλειτουργία στη χρήση.

·         Μειωμένη  δραστηριότητα τμημάτων του εγκεφάλου. Τα παιδιά που αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην ανάγνωση εκδηλώνουν χαμηλότερα επίπεδα εγκεφαλικής δραστηριότητας στις οπίσθιες περιοχές του αριστερού ημισφαιρίου σε σχέση με τα παιδιά τα οποία δεν έχουν δυσκολίες στην ανάγνωση (Shaywitz& Shaywitz, 2005).

·         Διατροφικές ελλείψεις.

·         Χρήση ναρκωτικών ουσιών.

·         Ελλιπής βρεφική φροντίδα.

·         Κληρονομικές αιτίες. Το 25-60% των γονέων παιδιών με δυσκολίες στην ανάγνωση παρουσιάζουν παρόμοιες δυσκολίες (Grigorenko, 2001). Οι δυσκολίες στην ανάγνωση εντοπίζονται στις χρωμοσωμικές περιοχές των χρωμοσωμάτων 1p(DYX8), 2p(DYX3), 3p(DYX5), 6p(DYX2), 11p(DYX7), 15q(DYX1), 18p(DYX6), X927.3 (DYX9)

(Chapman, Igo, Thomson et al., 2004.Franchs, Fisher, Olson et al., 2002. Shastry, 2007.Tzenova, Kaplan, Petryshen & Field, 2004.Williams & Donovan, 2006).

Διάγνωση και Θεραπεία

            Η έγκυρη εκτίμηση και αξιολόγηση των μαθησιακών δυσκολιών και η  έγκαιρη αντιμετώπιση  αυτών είναι οι λέξεις κλειδί για τη βελτίωση και ενίοτε την αποφυγή των συμπτωμάτων. Η συσσώρευση των μαθησιακών κενών που δημιουργούνται είναι ένα σημαντικό εμπόδιο για την επιτυχή πορεία του μαθητή, συνεπώς μια πρώιμη αντιμετώπιση των δυσκολιών δίνει στο παιδί τις σωστές βάσεις για την εκπαιδευτική του πορεία, αλλά ταυτόχρονα αποφεύγονται τα δευτερογενή συμπτώματα, τα οποία επιβαρύνουν πολύ το άτομο και τοποθετούν την θεραπεία σε δυσκολότερο επίπεδο.

            Κάθε άτομο με μαθησιακές δυσκολίες παρουσιάζει ένα μοναδικό συνδυασμό, σε αριθμό και βαρύτητα, διαταραχών στις βασικές διαδικασίες μάθησης. Η διεπιστημονική αξιολόγηση είναι απαραίτητη για την σφαιρική εικόνα των διαταραχών και  στη συνέχεια την σωστή αντιμετώπιση. Η  κύρια ομάδα μπορεί να αποτελείται από: Ειδικό Ψυχολόγο, λογοθεραπευτή, ειδικό παιδαγωγό, εργοθεραπευτή καθώς και αναπτυξιολόγο, παιδοψυχίατρο νευρολόγο, ωτορινολαρυγγολόγο ή οποιοδήποτε άλλο ειδικό γιατρό που πιθανώς χρειάζεται να το εξετάσει για περαιτέρω διερεύνηση.

            Εξετάζεται: α) το νοητικό δυναμικό, β) το οικογενειακό περιβάλλον, γ) η ψυχοσυναισθηματική κατάσταση, δ) η κοινωνική του λειτουργικότητα, ε) οι σχολικές του δεξιότητες ζ) η φυσική/οργανική κατάσταση του ατόμου και άλλες  διαταραχές που επηρεάζουν το συγκεκριμένο άτομο στη μαθησιακή του λειτουργία. Στη συνέχεια  τίθενται κοινοί στόχοι από την ομάδα των ειδικών, των γονιών και των εκπαιδευτικών του ατόμου, για την αντιμετώπιση συγκεκριμένων δυσκολιών.

            Το μεγαλύτερο ποσοστό των περιπτώσεων πηγάζουν από ελλείμματα προφορικού και γραπτού λόγου. Λόγω της φύσης των δυσκολιών μάθησης, ο λογοθεραπευτής καλείται να επωμιστεί το κυριότερο μέρος της αναδιάρθρωσης των γενικών παραμέτρων κωδικοποίησης του λόγου του παιδιού. Δημιουργώντας εξατομικευμένο πρόγραμμα λογοπεδικής αγωγής, παρέχει εξειδικευμένες ασκήσεις και τρόπους με τους οποίους μπορεί το άτομο να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες του και έτσι να αρχίσει να βελτιώνει τις γνωστικές του ικανότητες και τις σχολικές του επιδόσεις.

            Παράλληλη  και ανάλογα των συμπτωμάτων που έχουν εντοπιστεί από την ομάδα των ειδικών, είναι η συμμετοχή του εργοθεραπευτή, όταν για παράδειγμα υπάρχει έντονη διαταραχή αισθητηριακής ολοκλήρωσης, ενώ απαραίτητη είναι η ψυχολογική υποστήριξη του μαθητή και της οικογένειας για την αντιμετώπιση και αποδοχή του προβλήματος και των συμπτωμάτων, ιδιαιτέρως αν εμπλέκονται ψυχοσυναισθηματικά αίτια. Αφού λυθούν τα πρωταρχικά προβλήματα λόγου και το άτομο είναι σε θέση να  επεξεργαστεί και να αφομοιώσει νέες πληροφορίες, ο ειδικός παιδαγωγός αναλαμβάνει να καλύψει τυχόν κενά στις σχολικές του γνώσεις και τη μετέπειτα εκπαίδευσης του παιδιού.

Ανάλογα του αριθμού, της βαρύτητας των διαταραχών, της έναρξης της παρέμβασης, της ηλικίας του ατόμου, της εντατικότητας της παρέμβασης και τη συνεργασία με το οικογενειακό περιβάλλον και τους εκπαιδευτικούς, είναι ο χρόνος και ο βαθμός αποκατάστασης των δεξιοτήτων. Πραγματοποιούνται τακτικές επαναξιολογήσεις από την ομάδα των ειδικών για τη συλλογή πληροφοριών σχετικά με τη μαθησιακή πορεία του παιδιού και την τροποποίηση της θεραπευτικής αγωγής όταν αυτό απαιτείται. Συχνά οι γονείς αναζητούν μοναχά την επιεική αντιμετώπιση του ατόμου στο σχολικό περιβάλλον, αδιαφορώντας για την συστηματική παρέμβαση  που θα οδηγήσει στην αντιμετώπιση των διαταραχών.

                        Καλό είναι να θυμόμαστε ότι τα άτομα με μαθησιακές δυσκολίες ή «Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες»  όπως έχει κατοχυρωθεί για την παροχή ειδικών υπηρεσιών σε αυτά, είναι άτομα με κανονικό ή υψηλό δείκτη νοημοσύνης, είναι ικανά να μάθουν με διαφορετικό τρόπο, δεν πρέπει να τα καταλογίζουμε ευθύνες ή να τα τιμωρούμε για την ιδιαιτερότητα που έχουν και πάντα πρέπει να  αναγνωρίζουμε και να ανταμείβουμε την προσπάθεια τους.

                         

Βιβλιογραφία

Δροσινού, Μ . Δραστηριότητες μαθησιακής ετοιμότητας Π.Ι. Αθήνα

Ζάχος, Ι. Επεξεργασία γλωσσικών πληροφοριών Αθήνα

Λιβανίου, Ε. (2004) Μαθησιακές δυσκολίες και προβλήματα συμπεριφοράς στην κανονική τάξη. Κέδρος

 Πόρποδας, Κ. (1981) Δυσλεξία Μορφωτική

Hammill, D.D. (1990), A brief history of learning disabilities.


Γεωργιος Δ. Δράκος1999 Ειδικη Παιδαγωγική των προβληματων λόγου και ομιλίας.Περιβολάκι & Ατραπός

Μιχάλης Αραμπατζής

Σωτηρία Παδαρνίτσα

Λογοπεδικοί – Ειδικοί Παιδαγωγoί